حکومت اسلامی جلوه‌ای از ولایت خداوند و سلسله متصل به اوست. این زنجیره ولایت از خداوند آغاز می‌شود و به پیامبران از جمله پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و بعد از ایشان به امامان معصوم علیهم السلام می‌رسد. در زمان غیبت امام معصوم علیه السلام نیز به مجتهد جامع الشرایط یا ولی فقیه منتقل می‌گردد. هزینه‌های حکومت اسلامی باید تأمین گردد و امام در مدیریت اقتصادی جامعه اسلامی خودکفا و دارای منابع درآمدی کافی و وافی باشد.

براین اساس اسلام منابع مالی و درآمدی ارزشمندی ویژه حکومت اسلامی و امام جامعه در نظر گرفته است که مهمترین آنها عبارتند از: خمس و انفال. وجه تشابه این دو، تعلق آن‌ها به مقام امامت می‌باشد. آ

معنای انفال

انفال از ریشه «نَفَل» یا «نَفل»[1] به معنای «زیاده» است. زیاده به معنای اموال زاید بر اموال شخصی مردم و یا به معنای اموری زاید بر سایر امور مربوط به مقام امامت.[2] جناب «محقق حلّی» در کتاب «شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام» فرموده است: «انفال اموالی است که امام علیه السلام مانند پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان خاص حاکمیت جامعه استحقاق آن را دارند.»

امام خمینی قدس سره می‌فرمایند: «...هر چیزی(اعم از زمین و غیرزمین) صاحب و مالکی نداشته باشد، برای والی است که آن را در مصالح مسلمانان مصرف نماید و این در بین دولت‌ها نیز متداول است.»[3] ایشان در کتاب تحریرالوسیله فرموده‌اند: «انفال آن چیزی است که امام معصوم علیه السلامبه خاطر منصب امامتش به طور خاص مستحق و شایسته آن است. همانگونه که به خاطر ریاست الهی پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به ایشان تعلق داشت.»[4]

مصادیق انفال

موارد برشمرده شده برای انفال، عبارتند از:    

زمین‌های موات، رهاشده و بایر، همه زمین‌هایی که مالک ندارند، کوه‌ها، درّه‌ها، جنگل‌ها، مراتع، دریاها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها و سایر آب‌های عمومی، سواحل دریاها و رودخانه‌ها، معادن، میراث کسانی که وارث ندارند، نیزارها، اموالی که مالک آن‌ها مشخص نیست، اموال عمومی که از غاصبین بازگردانده می‌شود، بیشه‌های طبیعی و ... .

یکی از مهمترین این موارد معادن است که بر اساس احادیث مختلف و نیز قانون اساسی جزء انفال شمرده شده‌اند.

اهمیت انفال معدنی

ثروت‌هاي عمومي جامعه كه از آن در فقه به «انفال» تعبير مي‌شود نقش حياتي را در اقتصاد جوامع ايفا مي‌كند. یک سوره از قرآن کریم به این نام نامیده شده و در قوانین جمهوری اسلامی یک اصل مستقل از قانون اساسی(اصل45) به این موضوع اختصاص یافته است. انفال يكي از مهمترين منابع مالي حكومت اسلامي است كه اگر چگونگی كاركرد، مدیریت، بهره‌برداری و مصرف آن به خوبی روشن شود، قطعاً پيشرفت اقتصادي را در پي خواهد داشت. نبود نگاه جامع به انفال، موجب شده تا اهداف مهم اقتصادي و اجتماعی آن دور از دسترس قرار گرفته و نابساماني حوزه اقتصاد، بقيه بخش‌هاي جامعه اعم از فرهنگي و اجتماعی را تحت تأثير قرار دهد. همچنین اگر واگذاری آن به بخش خصوصی موحب چرخش این ثروتها در دست عده‌ای خاص و محرومیت بیشتر افراد جامعه و مردم گردد، کم‌کم به نقض عدالت اجتماعی و گسترش سرمایه‌داری ظالمانه و فاسد در جامعه می‌گردد.

امام علی علیه السلام می‌فرمایند:

«همانا بعد از آن [(خمس)]، انفال برای مسئول امور مسلمین است. همان که برای رسول خداصلی الله علیه وآله و سلمبود. خداوند عزوجل می‌فرماید: «از تو درباره انفال می‌پرسند. بگو انفال برای خدا و رسول است» و همانا از انفال سؤال کردند تا آن را برای خودشان بگیرند، پس خداوند به آنچه پیشتر ذکر شد[(آیه انفال)] پاسخ آنان را داد. و دلیل بر آن سخن اوست:«پس تقوای الهی پیشه کنید و میانه خودتان را اصلاح کنید و از خدا و رسولش اطاعت کنید اگر به راستی مومن هستید.» یعنی این که اطاهت خدا را بپذیرید در این که طلب نکنید آنچه را که استحقاق آن را ندارید. پس آنچه که متعلق به خدا و پیامبرش می‌باشد پس آن برای امام است...» ^[5]

در نامه‌ای که از جانب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در ایام غیبت صغرای آن حضرت، در پاسخ به سؤال یکی از شیعیان صادر شده است، مطالب تکان دهنده‌ای مشاهده می‌شود:

«و اما آنچه از آن پرسیده‌‌ای دربارۀ امر کسی که آن چه را که از اموال ما در دستش است حلال می‌شمارد و بدون اجازه ما، همانگونه که در مال خودش تصرف می‌کند، در آن تصرف می‌نماید؛ [پاسخ این است که] هرکس چنین کند ملعون است و ما دشمنان اوییم. به تحقیق پیامبرصلی الله علیه وآله و سلم فرمودند: «کسی که آن چه را خداوند برای عترت من بر دیگران حرام کرده، حلال بشمارد، ملعون است بر زبان من و بر زبان هر پیامبر مستجاب الدعوه!» پس هر کس به ما ظلم نماید از جمله ظالمان به ماست و لعنت خدا بر اوست. به دلیل این سخن خداوند عزّ و جلّ که: «بدانید لعنت خدا بر ظالمان است.»»[6]

بنابراین هرگونه تصرف برخلاف موازین اسلامی و تضییع حقوق امامان معصومعلیهم السلام و نایبان ایشان موجب غضب الهی و دشمنی معصومینعلیهم السلام .

این که معادن جزء انفال است به این معنا نیست که نمی‌توان بهره‌برداری از آن را به مردم(بخش خصوصی) واگذار کرد اما این بهره‌برداری بایستی بر اساس اصول کارشناسی و فنی و در جهت منافع مردم و مصالح جامعه اسلامی باشد. لذا دولت اسلامی باید از انفال معدنی حراست کند و بهره‌برداری از آن را ـ آن هم با شرایطی بسیار دقیق و علمی ـ به مردم و نه سرمایه‌داران منتقل نماید.